Shravan month festival guide

श्रावण महिना २०२५: एक पवित्र आणि उत्साहाने भरलेले संपूर्ण मार्गदर्शन

भारतीय संस्कृतीत, श्रावण महिना हा केवळ एक महिना नसून तो पवित्रता, धार्मिकता आणि उत्साहाचे प्रतीक आहे. वर्षभरातील सणांची आणि उत्सवांची सुरुवात याच महिन्यातून होते. २०२५ सालचा श्रावण महिना भक्तांसाठी खूप खास असणार आहे, कारण या काळात अनेक महत्त्वाचे सण, उपासना आणि धार्मिक विधी साजरे केले जातात. हा महिना भगवान शंकराला समर्पित असून, या काळात निसर्गाची हिरवळ आणि पावसाच्या सरींमुळे एक वेगळेच आध्यात्मिक वातावरण निर्माण होते. हा लेख तुम्हाला श्रावण महिना २०२५ मधील प्रमुख सण, त्यांच्या तारखा, महत्त्व, पूजा पद्धती आणि सांस्कृतिक पैलू यांचा सविस्तर आढावा देईल, जेणेकरून तुम्ही या पवित्र महिन्याची तयारी वेळेत करू शकाल.

श्रावण महिना २०२५ च्या तारखा (Shravan Month 2025 Dates):

श्रावण महिन्याची सुरुवात आणि समाप्ती वेगवेगळ्या प्रदेशांमध्ये अवलंबल्या जाणाऱ्या चांद्र कॅलेंडरनुसार (Purnimant किंवा Amavasyant) थोडी बदलू शकते, त्यामुळे तुमच्या स्थानिक मंदिराशी संपर्क साधणे नेहमीच चांगले राहील.

  • उत्तर भारतीय राज्यांसाठी (उदा. राजस्थान, उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड):
  •     ◦ श्रावण महिन्याची सुरुवात: ११ जुलै २०२५, शुक्रवार
  •     ◦ श्रावण महिन्याची समाप्ती: ९ ऑगस्ट २०२५, शनिवार
  • महाराष्ट्र, गुजरात आणि दक्षिण भारतीय राज्यांसाठी:
  •     ◦ श्रावण महिन्याची सुरुवात: २५ जुलै २०२५, गुरुवार
  •     ◦ श्रावण महिन्याची समाप्ती: २३ ऑगस्ट २०२५, शनिवार

श्रावण महिन्याचे आध्यात्मिक महत्त्व

हिंदू पंचांगानुसार, श्रावण हा पाचवा महिना आहे. ज्योतिषशास्त्रानुसार, या महिन्यातील पौर्णिमेपासून आकाशात श्रवण नक्षत्राचे योग तयार होत असल्यामुळे या महिन्याला ‘श्रावण’ असे नाव मिळाले आहे. पौराणिक कथेनुसार, समुद्रमंथनातून निघालेले हलाहल विष भगवान शंकरांनी प्राशन करून जगाला वाचवले, त्यामुळे त्यांचे शरीर तापले आणि पावसाने त्यांना शांत केले. ही घटना श्रावण महिन्यात घडली, म्हणूनच हा महिना भगवान शंकराच्या पूजेसाठी विशेष मानला जातो. या काळात आध्यात्मिक ऊर्जा शिगेला पोहोचते आणि उपासना, ध्यान व धार्मिक विधींसाठी हा सर्वोत्तम काळ असतो.

वैज्ञानिक दृष्टीने पाहता, श्रावण महिना पावसाळ्याच्या काळात येतो, जेव्हा पचनशक्ती मंदावते. त्यामुळे या काळात उपवास करणे किंवा हलका, सात्त्विक आहार घेणे आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते.

२०२५ मधील श्रावणातील प्रमुख सण आणि उत्सव:

१. श्रावणी सोमवार (Shravan Somvar) श्रावण महिन्यातील प्रत्येक सोमवार हा भगवान शंकराला समर्पित असतो आणि याचे हिंदू धर्मात अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. या दिवशी व्रत केल्याने शारीरिक आणि मानसिक शुद्धी होते, तसेच आध्यात्मिक वाढ होते. अविवाहित स्त्रिया उत्तम जोडीदार मिळवण्यासाठी हे व्रत करतात, तर विवाहित स्त्रिया पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि सुखी वैवाहिक जीवनासाठी व्रत करतात.

  • २०२५ मधील श्रावणी सोमवाराच्या तारखा:
  •     ◦ उत्तर भारतासाठी: पहिला: १४ जुलै, दुसरा: २१ जुलै, तिसरा: २८ जुलै, चौथा: ४ ऑगस्ट
  •     ◦ महाराष्ट्रासाठी: पहिला: २८ जुलै, दुसरा: ४ ऑगस्ट, तिसरा: ११ ऑगस्ट, चौथा: १८ ऑगस्ट
  • शिवामूठ: महाराष्ट्रात प्रत्येक श्रावणी सोमवारी शिवलिंगावर विशिष्ट धान्याची शिवामूठ वाहिली जाते.
  •     ◦ पहिला सोमवार (२८ जुलै): तांदुळाची शिवामूठ
  •     ◦ दुसरा सोमवार (४ ऑगस्ट): तिळाची शिवामूठ
  •     ◦ तिसरा सोमवार (११ ऑगस्ट): मुगाची शिवामूठ (या दिवसाला विशेष महत्त्व आहे, कारण या दिवशी श्रावण शुद्ध त्रयोदशी आणि विशेष नक्षत्र योग एकत्र येतात. मुगाची शिवामूठ अर्पण केल्याने सर्व पापांपासून मुक्ती मिळते आणि इच्छा पूर्ण होतात अशी मान्यता आहे).
  •     ◦ चौथा सोमवार (१८ ऑगस्ट): जवसाची शिवामूठ
  • पूजा पद्धत (Puja Vidhi):
  •     ◦ सकाळी लवकर उठून स्नान करावे आणि स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे.
  •     ◦ शिवमंदिरात जाऊन किंवा घरीच शिवलिंगाची पूजा करावी.
  •     ◦ शिवलिंगावर गंगाजल, दूध, मध, साखर, तूप (पंचामृत) अर्पण करावे.
  •     ◦ बेलपत्र, धोत्रा, पांढरी फुले, चंदन आणि तांदूळ वाहावे.
  •     ◦ ‘ॐ नमः शिवाय’ आणि महामृत्युंजय मंत्राचा १०८ वेळा जप करावा. रुद्राक्ष माळेचा वापर केल्यास अधिक शुभ मानले जाते.
  •     ◦ आरती करून प्रसाद वाटावा.
  • व्रत आणि नियम (Fasting Rules):
  •     ◦ श्रावणी सोमवारी अनेकजण पूर्ण दिवस उपवास करतात (फक्त पाणी किंवा फळे), तर काहीजण संध्याकाळच्या पूजेनंतर एकदाच भोजन करतात.
  •     ◦ अन्नधान्ये, डाळी, मीठ, कांदा, लसूण आणि मांसाहारी पदार्थ पूर्णपणे वर्ज्य करावेत. राजगिरा, साबुदाणा, शिंगाडा पीठ, फळे, दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ खाण्यास परवानगी आहे.
  •     ◦ मन शांत आणि सकारात्मक ठेवावे, राग किंवा नकारात्मक सवयी टाळाव्यात.

२. नागपंचमी (Nag Panchami) नागपंचमी हा सर्पांच्या पूजेला समर्पित एक पारंपरिक सण आहे, जो हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्माचे लोक भारतभर आणि नेपाळमध्ये साजरा करतात.

  • तारीख (Date): श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या पाचव्या दिवशी (२९ जुलै २०२५). काही प्रादेशिक कॅलेंडरनुसार यात फरक असू शकतो.
  • महत्त्व (Significance): सर्पांना पवित्र संरक्षक आणि सुपीकतेचे प्रतीक मानले जाते. त्यांचे हिंदू पौराणिक कथांमध्ये भगवान शंकरांशी संबंध दर्शविले जातात. या दिवशी नागांची पूजा केल्याने कुटुंबाला संरक्षण आणि आशीर्वाद मिळतात अशी श्रद्धा आहे.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): भक्त सर्प देवतांना दूध, फुले आणि प्रार्थना अर्पण करतात. अनेक ठिकाणी जिवंत नागांची पूजा केली जाते. घराच्या भिंतींवर नागांची चित्रे काढली जातात, जेणेकरून विषारी सर्प दूर राहतील.
  • पारंपरिक कथा (Traditional Story): राजा जनमेजयाच्या सर्पसत्राला थांबवणाऱ्या आस्तिक ऋषींची कथा या सणाशी जोडलेली आहे, ज्यांनी सर्पवंशाचे रक्षण केले.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): हा सण निसर्गाबद्दल आदर आणि कुटुंबाच्या संरक्षणाची भावना व्यक्त करतो. ज्या महिलांना भाऊ आहेत, त्या ‘भातृ पंचमी’ म्हणून हा दिवस साजरा करतात आणि भावांच्या संरक्षणासाठी प्रार्थना करतात.

३. हरियाली तीज (Hariyali Teej) हरियाली तीज हा विशेषतः उत्तर भारतातील विवाहित स्त्रियांद्वारे साजरा केला जाणारा एक उत्साही सण आहे.

  • तारीख (Date): श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या तिसऱ्या दिवशी (२७ जुलै २०२५).
  • महत्त्व (Significance): हा सण मान्सूनच्या आगमनाचे आणि भगवान शिव आणि देवी पार्वतीच्या पुनर्मिलनाचे प्रतीक आहे. स्त्रिया पतीच्या चांगल्या आरोग्यासाठी आणि दीर्घायुष्यासाठी व्रत करतात.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): स्त्रिया हिरव्या रंगाचे सुंदर वस्त्र परिधान करतात, दागिने घालतात आणि हातावर मेहंदी लावतात. लोकगीते गातात, झाडांवर बांधलेल्या सजवलेल्या झोक्यांवर झोके घेतात आणि वैवाहिक सुखासाठी प्रार्थना करतात.
  • पारंपरिक कथा (Traditional Story): देवी पार्वतीने १०८ जन्मांपर्यंत कठोर तपस्या करून शंकराला पती म्हणून प्राप्त केले, याची आठवण हा सण करून देतो.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): हा सण वैवाहिक सुखाचे आशीर्वाद आणि मान्सूनमध्ये निसर्गाचे पुनरुज्जीवन यांचा सुंदर मिलाफ आहे.

४. रक्षाबंधन (Raksha Bandhan) रक्षाबंधन हा भाऊ आणि बहिणीच्या पवित्र आणि अतूट नात्याचा सण आहे.

  • तारीख (Date): श्रावण पौर्णिमेच्या दिवशी (९ ऑगस्ट २०२५).
  • महत्त्व (Significance): बहिणी भावांच्या मनगटावर राखी (एक संरक्षक धागा) बांधून त्यांच्या कल्याणासाठी प्रार्थना करतात. भाऊ आपल्या बहिणींचे रक्षण करण्याचे वचन देतात.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): राखी बांधणे, भेटवस्तू आणि मिठाईची देवाणघेवाण करणे हे या सणाचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे.
  • प्रादेशिक विविधता (Regional Variation): महाराष्ट्रात याच दिवशी नारळी पौर्णिमा देखील साजरी केली जाते.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): हा सण कौटुंबिक बंध मजबूत करतो आणि प्रेम, काळजी व जबाबदारीचे प्रतीक आहे, जो भावंडांमधील स्नेह अधिक दृढ करतो.

५. नारळी पौर्णिमा (Narali Purnima) नारळी पौर्णिमा, ज्याला ‘कोकोनट डे’ असेही म्हणतात, महाराष्ट्र, गोवा आणि गुजरातच्या किनारपट्टीवरील मच्छीमार समुदायांद्वारे साजरा केला जातो.

  • तारीख (Date): श्रावण पौर्णिमा (९ ऑगस्ट २०२५ – रक्षाबंधन सोबत).
  • महत्त्व (Significance): हा सण मान्सून हंगाम संपल्याचे आणि मासेमारी हंगाम सुरू झाल्याचे प्रतीक आहे.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): मच्छीमार समुद्रदेव वरुणला नारळ अर्पण करतात, ज्यामुळे त्यांना भरपूर मासेमारी आणि सुरक्षिततेचा आशीर्वाद मिळतो. या दिवशी रंगीबेरंगी बोटी सजवल्या जातात आणि पारंपरिक संगीत व नृत्य सादर केले जाते.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): हा सण निसर्गाचा आदर आणि समुदायाच्या उपजीविकेबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करतो.

६. कजरी तीज (Kajari Teej) कजरी तीज, ज्याला ‘बडी तीज’ असेही म्हणतात, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश आणि राजस्थानच्या काही भागांमध्ये साजरी केली जाते.

  • तारीख (Date): श्रावण महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या तिसऱ्या दिवशी (११ ऑगस्ट २०२५).
  • महत्त्व (Significance): स्त्रिया आपल्या पतीच्या कल्याणासाठी आणि सुखी वैवाहिक जीवनासाठी हे व्रत करतात. हा सण मान्सूनच्या आगमनाचे आणि निसर्गाच्या नवजीवनाचे प्रतीक आहे.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): लोकगीते गाणे, पारंपरिक नृत्य सादर करणे आणि उपवास करणे या सणाच्या प्रमुख बाबी आहेत.

७. जन्माष्टमी (Janmashtami) जन्माष्टमी हा भगवान विष्णूंचे आठवे अवतार असलेल्या भगवान श्रीकृष्णाच्या जन्मोत्सवाचा सण आहे.

  • तारीख (Date): श्रावण महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या आठव्या दिवशी (१६-१७ ऑगस्ट २०२५, १६ ऑगस्ट २०२५ पासून सुरुवात).
  • महत्त्व (Significance): हा सण धर्माच्या स्थापनेसाठी भगवान कृष्णाच्या अवतरणाचे प्रतीक आहे.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): भक्त उपवास करतात, भक्तिगीते गातात आणि कृष्णाच्या बाललीलांचे प्रदर्शन करतात. ‘दही हंडी’ समारंभ हा एक महत्त्वाचा भाग आहे, जिथे तरुण मुले मानवी मनोरा बनवून दह्याची हंडी फोडतात. मंदिरे सुंदरपणे सजवली जातात आणि मध्यरात्री कृष्णाच्या जन्माच्या वेळी विशेष पूजा केली जाते.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): हा सण एकता, भक्ती आणि आनंदाची भावना दर्शवतो.

८. संस्कृत दिवस (Sanskrit Diwas) संस्कृत दिवस, किंवा जागतिक संस्कृत दिवस, प्राचीन संस्कृत भाषेला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि तिचा उत्सव साजरा करण्यासाठी साजरा केला जातो.

  • तारीख (Date): श्रावण पौर्णिमेच्या दिवशी (९ ऑगस्ट २०२५).
  • महत्त्व (Significance): ही भाषा साहित्य, विज्ञान आणि तत्त्वज्ञानातील तिच्या ऐतिहासिक महत्त्वावर प्रकाश टाकते.
  • कार्यक्रमाचे स्वरूप (Event Format): शैक्षणिक संस्था आणि सांस्कृतिक संघटनांद्वारे सेमिनार, कार्यशाळा आणि पठण आयोजित केले जातात.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): तरुण पिढीमध्ये संस्कृतमध्ये स्वारस्य वाढवणे आणि तिचा अभ्यास करण्यास प्रोत्साहित करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे.

९. कल्की जयंती (Kalki Jayanti) कल्की जयंती भगवान विष्णूंचे दहावे आणि अंतिम अवतार असलेल्या भगवान कल्कींच्या जन्मोत्सवाचे प्रतीक आहे.

  • तारीख (Date): श्रावण पौर्णिमेच्या दिवशी (९ ऑगस्ट २०२५).
  • महत्त्व (Significance): कलियुगाच्या शेवटी त्यांचा अवतार होईल अशी भविष्यवाणी आहे.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): भक्त कल्कींना समर्पित प्रार्थना आणि स्तोत्रे म्हणतात. शांती आणि धार्मिकतेसाठी आशीर्वाद मागितले जातात.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): धार्मिक प्रवचने आयोजित केली जातात, ज्यात भगवान कल्कींच्या आगमनाचे महत्त्व आणि त्यांच्या स्तुतीची चर्चा केली जाते.

१०. गायत्री जयंती (Gayatri Jayanti) गायत्री जयंती ही गायत्री मंत्राची मूर्तिमंत देवी गायत्रीच्या प्रकटीकरणाचे स्मरण करते.

  • तारीख (Date): श्रावण पौर्णिमा (९ ऑगस्ट २०२५).
  • महत्त्व (Significance): ज्ञान आणि आध्यात्मिक ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी हा दिवस अत्यंत शुभ मानला जातो.
  • पूजा पद्धत (Puja Method): भक्त गायत्री मंत्राचा जप करतात आणि देवीचा सन्मान करण्यासाठी विशेष विधी आणि यज्ञ करतात.
  • सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Importance): गायत्री मंत्राच्या जपाची सुरुवात करण्यासाठी आणि आध्यात्मिक साधना वाढवण्यासाठी हा एक शुभ दिवस मानला जातो.

श्रावण महिन्यातील सामान्य सूचना:

श्रावण महिना हा आध्यात्मिक शुद्धी आणि लाभासाठी एक सुवर्णसंधी आहे. या काळात खालील गोष्टींचे पालन केल्यास तुम्हाला अधिक लाभ मिळू शकेल:

  • सत्त्विक आहार (Sattvic Diet): या महिन्यात सत्त्विक आहार घेण्याला प्राधान्य द्यावे. फळे, दुग्धजन्य पदार्थ आणि सुकामेवा यांचा आहारात समावेश करावा. कांदा, लसूण आणि मांसाहारी पदार्थांचे सेवन पूर्णपणे टाळावे. उपवासाच्या दिवशी मीठासाठी सैंधव मीठाचा वापर करावा.
  • मंदिरांना भेट द्या (Visit Temples): विशेषतः सोमवारी शिव मंदिरांना भेट द्या आणि तिथे होणाऱ्या पूजा-अर्चांमध्ये सहभागी व्हा.
  • मंत्र जप (Mantra Chanting): ‘ॐ नमः शिवाय’ आणि महामृत्युंजय मंत्राचा नियमित जप करा. हे मंत्र नकारात्मकता दूर करून सकारात्मक ऊर्जा प्रदान करतात.
  • दानधर्म (Charity): गरीब आणि गरजूंना दान करा.
  • नकारात्मकता टाळा (Avoid Negativity): आपले मन शांत ठेवा, वाद आणि नकारात्मक विचार टाळा. हा काळ आत्मचिंतनासाठी आणि सकारात्मकता वाढवण्यासाठी वापरा.
  • सूर्योदयापूर्वी स्नान: ब्रह्ममुहूर्तावर (सूर्योदयापूर्वी) स्नान करून दिवसाची सुरुवात करणे अत्यंत शुभ मानले जाते.

श्रावण महिना २०२५ हा खऱ्या अर्थाने अध्यात्मिक समृद्धी, आरोग्य आणि सामाजिक एकतेचा काळ आहे. तो आपल्याला आपल्या मुळांशी जोडून ठेवतो आणि परंपरेला आधुनिकतेशी जोडून घेण्यास प्रोत्साहित करतो. तुम्ही कठोर व्रत पाळत असाल किंवा फक्त आत्मचिंतनासाठी वेळ काढत असाल, या महिन्याच्या उच्च ऊर्जेचा अनुभव घेणे खरोखरच परिवर्तनकारी (Transformative) असू शकते. श्रावण महिना आपल्याला आत्मपरीक्षण करण्यास, शिस्त लावण्यास आणि देवाशी एकरूप होण्याचा अनुभव घेण्यास प्रोत्साहित करतो.

या सविस्तर मार्गदर्शकामुळे तुम्ही २०२५ मधील श्रावणातील सर्व सणांची आणि उपवासाची तयारी सहज करू शकाल आणि या पवित्र महिन्याचा पूर्ण लाभ घेऊ शकाल अशी आशा आहे. आपल्या सर्वांना पवित्र श्रावण महिन्याच्या हार्दिक शुभेच्छा! श्री गुरुदेव दत्त!